एक युगपुरुषको गाथा

 

 

         

    आजभन्दा १३७ वर्ष अगाडि एक अन्धकार युगमा जन्मिएका फलामसिं लिङ्देनको जीवनवृत्त वरिपरि रहेर वीरेन्द्र थोक्लिहाङले फाल्गुनन्द उपन्यास तयार गरेका छन् । उपन्यास भनिए पनि सत्यका छेउमा बगिरहेको कथावस्तु कतातिर कल्पना हो र कहाँनेर यथार्थ हो भनेर खुट्याउन नसकिने गरी वीरेनजीले अति मिहिन ढंगले कथा बुनेका छन् । अहिले निस्कने पुस्तकका भीडमा वीरेनजीको फाल्गुनन्द मैले पृथक पहिचान बोकेको, पूर्वेली स्वादले भरिएको यथार्थपरक लेखनीका रुपमा पाएँ । मेरा लागि, अझ भन्नुपर्दा पढ्दाखेरी पट्टाई नलाग्ने र खर्लप्पै पढेर छिनाइने पुस्तक मध्येको एकमा गणना गर्दा हुनेरहेछ ।

          अहिलेका पुस्ताले मुश्किलले मात्र कल्पना गर्न सक्ने समयको सेरोफेरोमा लेखिएको यो उपन्यासको मर्म भन्नु नै सोह्रौँ राष्ट्रिय विभूति महागुरु फाल्गुनन्दको परिचय विस्तार गराउनु हो । त्यस्तो अँध्यारो समयमा ज्ञानको राँको बालेर चेतना छर्दै समस्त पूर्वी भेगलाई उठाउन लागि परेका यी सन्तपुरुष फाल्गुनन्दका बारेमा यसरी एउटा स्पष्ट शब्दचित्रको खाका कोर्न सक्नु वीरेनजीको ठूलो खुवी हो । यथार्थवादी उपन्यास भन्नु नै वास्तविक जीवनको परिकल्पित घटना हो । यसले पाठकलाई यथार्थ सत्यको भ्रम पार्दछ । यस अर्थमा वीरेनजीको फाल्गुनन्द एक यथार्थवादी जीवनीपरक उपन्यास हो ।

          यो उपन्यास व्यक्तिपरक देखिएपनि यसले नेपालको पूर्वी भेगमा बस्ने लिम्बू जातिको सम्पूर्ण संस्कार र परम्परालाई सूक्ष्म रुपमा चित्रित गरेको छ । आत्मज्ञानले परिपूर्ण स्वामी फाल्गुनन्दले लिम्बू जातिमा देखिएको पछौटेपन हटाउन अनेक उपाय गरी समाधानहरु सुझाएका छन् । सामान्यजनहरु सोझै ज्ञानगुणका कुरातिर आकर्षित नहुने बुझेर फाल्गुनन्दले शक्ति र तन्त्र उपासना गरेर सिद्धी प्राप्त गरेको कुरा पनि उपन्यासमा वर्णन गरिएको छ । माङको कृपाले सिद्धी प्राप्त गरी उनले बिरामीहरु तंगर्याएका छन्, पानी पारेका छन् र बन्जर ठाउँमा पानी उमारेका छन् । सामान्यजनहरु यी चमत्कारबाट प्रभावित हुन्छन् । अनि यिनै शक्तिका आडमा महागुरुले मानव जातिको र विशेषगरि लिम्बू जातिको उत्थानका लागि मार्गदर्शन गरेका छन् । यसै क्रममा महागुरुले वि.सं. १९८८ मा लिम्बू जातिका अगुवाहरु भेला गरेर निर्णयमा हस्ताक्षर गराए । यस मुचुल्कामा परम्परा र कुसंस्कारलाई सबैले हातेमालो गरेर हटाउनुपर्छ भनेर आव्हान गरिएको छ ।

          एउटा लेखकले पात्रभित्र पसेर पात्रकै अवतार लिएर लेख्न सके मात्र कृतिलाई न्याय गर्न सकिन्छ । यो कृति लेखनक्रममा वीरेनजीले फाल्गुनन्दकै अवतार धारण गरेका छन् । उनले कथालाई तृतीय पुरुष दृष्टिविन्दुमा लेखेका छन् । पुस्तकमा वीरेनजी आफैं दर्शक र ज्ञाता भई घटनाक्रमलाई न्यारेट गरेका छन् । कथाक्रममा फाल्गुनन्द आफैं पनि प्रथम पुरुष बनाइएका छन् । सामान्य र रोचक कथनहरुलाई जोडेर, ऐतिहासिक तथ्यको डोरी समातेर, श्रुती र किम्वदन्तीहरुलाई उचित प्रकारले जोडेर, अनि लेखकको कल्पनाशीलताले कथामार्गमा देखिएका भ्वाङ्ग र खाल्डाहरु पुर्दै पुर्दै कथा अगाडि बढेको छ । कथा पढिसक्दा पाठकहरुका मनमा एक व्यक्ति कसरी समाज सुधारक, भाषा संरक्षक, सत्यधर्म प्रचारक, कुशल संगठनकर्ता, विचारक र दर्शनज्ञाता भएर जनमानसमा छाप छोड्न सफल भए भन्ने कुरा स्वतः आउँछ ।

          अशिक्षा र अन्धकारले जकडेको युगमा, पुराना अन्धविश्वासले गाँजेको  समयमा स्वज्ञानले परिपूर्ण एउटा अहिंसावादी व्यक्तिले गरेको समाज सुधारको प्रयास अकल्पनीय छ । यस्तै कुराहरुको भेटेसम्मको अध्ययन अनुसन्धान गरेर वीरेनजीले सहज र सरल ढंगले महागुरु फाल्गुनन्दको योगदानलाई भावी पुस्ताका पोल्टामा हालिदिएका छन् । फाल्गुनन्दको योगदान र ज्ञान कुनै जाति र सम्प्रदायभन्दा माथि उठेर सम्पूर्ण मानव जातिकै भलाई र उत्थानका लागि गरेको अथक प्रयास रहेछ भन्ने कुरा उपन्यास पढिसकेपछि छर्लङ्ग हुन्छ ।

          एउटा दैवीय शक्ति प्राप्त व्यक्तिले किन अन्त्यकालमा दुःख पायो ? आफूले चाहेको स्थान सम्म पुगेर इच्छा मरण किन गर्न सकेन र बारम्बार ठक्कर बेहोर्नु पर्यो त भन्ने कुरा पनि मेरो सोचाइमा नआएका होइनन् । तर फेरि मैले के सोचेँ भनेँ हरेक महापुरुषहरु समाजका उदाहरण हुन् । उनीहरु मानवका रुपमा यस धर्तीमा अवतरीत भइसकेपछि मानव जीवनमा आइपर्ने सम्पूर्ण पक्षहरुको सामना गर्नैपर्ने रहेछ । मानव जीवनका वाधाहरु, अड्चनहरु, लोभ, मोह, क्रोध, मायाजस्ता काँडाघारीहरु पन्छाउँदै मार्ग प्रशस्त गराइदिँदै, अँध्यारोमा पुल्ठो बोकेर अघि बढ्नु जरुरी रहेछ । फाल्गुनन्दजस्ता पथप्रदर्शकहरुले उदाहरण बनेर सत्य स्थापित गर्नुपर्ने रहेछ । कुनै पनि वाधा, अड्चन, तगारालाई भत्काएर सत्य स्थापित गर्न कति दृढ संकल्पको आवश्यकता पर्दोरहेछ भन्ने तथ्य पनि स्थापित गर्नुपर्ने रहेछ । जसरी हामीले पढिआएका, सुनिआएका रामायण, महाभारतमा पनि राम र कृष्णले सर्वज्ञानी र सर्वशक्तिमान भैकन पनि एउटा सामान्यजनले बेहोर्नु पर्ने दुःख बेहोर्नुपर्यो, जिजस क्राइस्टले अनेकन् हन्डर खाएर क्रुसमा टाँगिनु पर्यो, मोहम्मदलाई पनि अज्ञानीहरुले खेदो गरे, त्यसैगरी फाल्गुनन्द स्वामीले पनि अनेकौँ हण्डर र बिघ्नवाधा खप्नुपर्यो । एउटा सामान्यजनले भोग्ने सम्पूर्ण कष्ट खप्नुपर्यो । आफूले चिताएका सम्पूर्ण कुरा उनले गर्न सकेनन् । यसरी उपन्यासले तत्कालिन समयको पतनोन्मुख समाजको उद्धार गर्ने दृढ संकल्प गरेर अघि बढेका महागुरु फाल्गुनन्दको परिचय गराउने र उनका ज्ञान मार्गबारे जगतलाई बुझाउने काम गरेको छ ।

          लेखनक्रममा वीरेनजीले नेपालको पूर्वी भेगमा रहेका किराँत समूदायको संस्कृति र चालचलनलाई समेत रेशमी शैलीमा प्रस्तुत गरेका छन् । अलिअलि पूर्वीय संस्कृतिसँग  भिजेका पाठकहरुलाई त यस लेखनीले धान नचाउँछ, झार्लाङ्गी सम्झाउँछ, गाउँको बिहेको दृष्य झल्झली आँखा अगाडि ल्याइदिन्छ । हराइसकेका शब्दहरुमा वीरेनजीले यस उपन्यास मार्फत सास भर्ने काम पनि गरेका छन् । सांस्कृतिक रुपमा प्रयोग हुने शब्दहरु जस्तै झार्लाङ्गी, धोवो, गुन्द्री, मान्द्रो, तोङ्वा, पिपा, लोकन्दी, कोथीवाले खुकुरी जस्ता शब्दहरुलाई सलाइन पानी चढाएर बौराएका छन् । त्यहि लिम्बू समूदायका आधुनिक पुस्तामा समेत अहिले ती शब्द हराइसकेका छन् । शब्दको अर्थ थाहा भए पनि ती शब्दले बोक्ने मिठासलाई कर्ममा उतारेको देखेपछि र भोगेपछि मात्र शब्दको रस आउने रहेछ ।

         

वीरेनजीले २८५ पृष्ठको जीवनीपरक पुस्तकलाई उपन्यास भनेपनि उनले यो एक पवित्र ग्रन्थ नै तयार पारेका रहेछन् । श्रुती परम्परामा आधारित मुन्धुम परम्पराका कुराहरु उनले आवश्यक ठाउँमा उपन्यासमा उल्लेख गरेका छन् । यसरी वीरेनजीलाई गुरुकृपा वा माङको आशीर्वाद नै प्राप्त भएको भन्नुपर्छ । उनको यो कृतिलाई उत्कृष्ट खोजमुलक आख्यानका रुपमा पनि हेर्न सकिन्छ । त्यहि समूदायमा हुर्किबढी गरेका वीरेनजीले जति मिहिन ढंगले त्यस समूदाय र संस्कृति परम्पराको जीवन्त तस्वीर उतार्न सके, त्यति कुरा परत्रबाट सम्भव हुँदैनथ्यो होला भन्ने मलाई लाग्छ । यस अर्थमा हरेक नेपालीले विशेषगरी पूर्वेलीले, यो पुस्तक एकपटक पढ्नै पर्ने पुस्तकका रुपमा मैले देखेकी छु । हाम्रा लिम्बू किराँत पूर्खाहरुले पूजन गरेको भूमिमा टेक्नेहरुले उता उत्तरतिरको सिलौटीतिर हेरेर, फक्ताङलुङतिर फर्किएर शीर ननिहुराए त हामी कृतघ्न ठहरिने रहेछौँ । त्यति कुरा वीरेनजीले बुझाउन खोजेका छन् फाल्गुनन्द मार्फत।

(Published in a Nepali local daily Purbasandesh, Damak, Jhapa on 23 September 2022)

[ The pictures on this blog are posted here with permission from their owners or have been gathered from various sources on the Internet. If you are the copyright-holder to any of the photographs herein do not hesitate to contact me. They will be swiftly removed if desired so.]  

मनभरि गुनकेशरी

 

 

    सारै जान मन लागेर पनि जान मौका नमिलिरहेको ठाउँ दार्जिलिङ्ग ! पहिले पहिले अलि हुनेखानेले आफ्ना छोराछोरीको अब्बल शिक्षाका लागि दार्जिलिङ्ग नै लैजान्थे । इतिहासमा हामी राजा वीरेन्द्रले दार्जिलिङ्गको सेन्ट जोसेफ कलेजमा पढेका हुन् भन्ने कुरा पढ्ने गथ्र्यौँ । कस्तो होला त यो दार्जिलिङ्ग ? मेरो मनमा एउटा मीठो कौतुहल उठिरहन्थ्यो । प्रायः कुनै ठाउँमा घुम्न जाने कुरा अकस्मात हुन सक्तैन । त्यसका लागि अलि योजना गर्नुपर्ने हुन्छ । तर यसपालीको मेरो दार्जिलिङ्ग यात्रा एकदमै अनायोजित थियो । म खालि मेरो कौतुहलताबाट डोहोरिएकी थिएँ ।

वास्तवमा यो मौसम दार्जिलिङ्ग घुम्नका लागि उपयुक्त होइन रहेछ । हुस्सु लागिरहने, पानी परिरहने ! त्यसैले यो ठाउँको प्राकृतिक सौन्दर्यपान आँखाभरि गर्नै पाइएन । हुन त हाम्रो बसाइ पनि त्यति लामो थिएन— मात्र चार दिन र तीन रात । तिनै चारदिन मध्येको एक बिहान । पानी परेर कतै घुम्न निस्कने अवस्था थिएन । मलाई कोठामा धुम्धुम्ती बसिरहन अल्छी लाग्यो र यसो हामी बसेको होम स्टे चलाउने दिनेश भाइ र नन्दिता बैनीको हालखबर के रहेछ भनी बुझ्न म तलामाथितिर उक्लिएँ । उनीहरु दुवै भान्सामा व्यस्त थिए । म पनि एकछिन बस्न मिल्छ कि भन्ने अनुमति लिएर भित्र छिरेँ । “आमै आउनू न ! तपाईहरु त हामीलाई पराइमान्छे जस्तो लागेकै छैन । आफ्नै घरमा आउने आफन्त पाहुनाजस्तो लागेको छ,” नन्दिताले त्यो धुम्मिएको दिनमा उज्यालो मुस्कान छर्दै मलाई भित्र बोलाइन् । उनी धमाधम रोटी पकाउँदै थिइन् । दिनेश भाइ तरकारी काटकुट गर्दैथिए ।

“तपाईहरु बिहान रोटी नै खानुहुन्छ ?” मैले गफको सिलसिला शुरु गरेँ । “अँ, नानीहरुलाई ब्रेकफास्ट दिनुपर्छ, उनीहरु स्कूल जान्छन् । अनि हामी नि त्यही खाने हो । हाम्रो लन्च त ढिलो हुन्छ— एक÷दुई बजेतिर,” नन्दिताले प्रष्ट पारिन् । उनले फेरि थपिन्, “तपाईँहरु मात्र हो छिटो खाना खाने, नत्र यहाँ बस्न आउने प्रायः पाहुनाहरु त ढिलो, हाम्रै लन्च खाने समयमा खान्छन् ।” “तपाईँहरु कसरी यो पेशातिर आकर्षित हुनु भयो नि ?” मैले गफलाई निरन्तरता दिनलाई सोधेँ । “उसको पल्टनबाट रिटायरमेन्ट भयो । अब हामीले आफ्नो जीविका चलाउन केहि गर्नुपर्ने भयो । के गर्ने, के गर्ने भनेर हामीले धेरै सोच्यौँ । एकचोटि त घर बनाएर किरायामा लाउने कि भन्ने छलफल पनि गर्यौं र अन्तमा होम स्टे चलाउने निर्णय गर्यौं,” नन्दिताले बताइन् । दिनेश भाइले थपे, “मलाई पहिलेदेखि नै टुरिजम असाध्य मन पर्थ्यो । यही क्षेत्रमा केहि गरौं भन्ने लागिरहन्थ्यो । अब अहिले जागिरबाट पनि रिटायर्ड भएँ, अनि यो क्षेत्रमा हात हालेको ।” खासमा उनीहरुको मूल घर रंगली भन्ने गाउँमा रहेछ । तर आफ्ना दुई छोरीहरुलाई राम्रो शिक्षादिक्षा दिन उनीहरुले दार्जिलिङ्गको बतासे डाँडामा तीन चार वर्ष अगाडि जग्गा किनी आफ्नै घर बनाएका रहेछन् । घर पूरा बनिसकेको पनि थिएन । अझै दुई तला थप्न बाँकी भएको कुरा दिनेश भाइ गर्थे ।

नन्दिता शुद्ध ब्राम्हण परिवारकी रहिछन् । माछामासुको त कुरै छाडौँ, उनी लसुन प्याज पनि खाँदिरहिनछिन् । दिनेश भाइ भने क्षेत्री परिवारका । उनीहरुको प्रेम विवाह भएको रहेछ । मासुमंस खाने पाहुना आए त्यो काम दिनेश भाइले नै सम्हाल्ने रहेछन् । “नन्दिता बैनी, अनि तपाईहरुलाई सघाउने पनि कोही छ ? यी पाहुना बसेका कोठाको सरसफाइ, लुगा धुने कामचाहिँ कसले गर्छ ?” मैले कौतुहलतावश् सोधेँ । उनले हाँस्तै भनिन्, “सबै म गर्छु नि ! पिक सिजनको बेला गेस्ट बढी भए भने हामीलाई सघाउन हाम्रो भतिजालाई बोलाउँछौँ । नत्र नर्मल्ली त सबै काम हामी दुईजनाले नै सम्हाल्ने हो ।”

सामानहरु जुक्त्याउन दिनेश भाइले दिनहुँ तीन÷चारपटक बजार जानुपर्ने रहेछ । बाटाका ७०–७५ वटा सिँढी तल र माथि गर्नुपर्दा उनको ज्यान पनि बनेको रहेछ । त्यसमाथि रिटायर्ड आर्मी ! शारीरिक व्यायाम समेत गर्थे कि ! मैले यो चाहिँ सोध्न बिर्सेंछु ।

मेरो रुचि लेखनमा भएको थाहा पाएरै नन्दिताले भनिन्, “मलाई पनि लेख्न पढ्न त असाध्य मन लाग्छ नि दिदी ! पहिले पहिले सिक्किमबाट ‘कमली’ भन्ने पत्रिका निस्कन्थ्यो । म त्यसमा आफ्ना कविताहरु छपाउँथे । धेरै कविता छापिएका छन् नि मेरा !” “अनि अचेल चैँ लेख्नुहुन्न ?” मैले आश्चर्यमिश्रित स्वरमा सोधेँ । “बिहा भएपछि त घर सम्हाल्नुपर्यो । बच्चाबच्ची भए । उनीहरुको पालन पोषण र शिक्षादिक्षामा ध्यान दिँदादिँदै आफ्नो रुचि त कता पुगिगयो ।” नन्दिताको सिर्जनात्मकता छेउ लागेको सुनेर मलाई अलि नमज्जा पनि लाग्यो । “अब त नानीहरु ठूला भए । फेरि लेख्न थाल्नू न !” मैले उनलाई प्रोत्साहित गर्न खोजेँ । उनी फिस्स हाँसिन् मात्र ।

दिनेश–नन्दिताको खासियत भनेको चाहिँ उनीहरुले हामी त्यहाँ बसुन्जेल कहिल्यै पनि दोहोर्याएर कुनै तरकारी, अचार ख्वाएनन् ! हरेक छाकमा खाना उत्तिकै मीठो । “यत्रोजनालाई पकाएर ख्वाउन दिक्क लाग्दैन ?” मैले नन्दितालाई सोधेँ ।

हाम्रो गफको क्रममा उनले दिनेश भाइले सबथोक ठिक्क पारिदिने र पकाउने कामचाहिँ आफैं गर्ने सुनाएकी थिइन् । “लाग्दैन । हाम्रो परिवार पनि ठूलो छ नि ! चाडबाडमा हामी घर गएको बेला खाना मैले नै बनाउने हो । म एक्ली बुहारी ! भान्सामा अरु आए भने त म अलमलिन्छु । मलाई आफ्नै सुरमा एक्लै पकाउन मन लाग्छ ।”

हामीसँग गुनकेशरी होम स्टेमा रहनुभएका असमी साहित्यकार ज्ञानबहादुर क्षेत्रीलाई पनि विशेष यहाँको खानाले नै मोहनी लगाएको थियो । “हेर्नू व्यञ्जना जी, घर छोडेर बाहिर हिँडेपछि खानपिनको नै समस्या हुन्छ । होटलको खाना खायो, कहिले राम्रो पर्छ, कहिले पर्दैन । यस्तो बेलामा बिरामी परिन्छ कि भनेर ज्यादै डर लाग्छ । तर यहाँ हेर्नू न ! हामीलाई यति राम्रो खाना खुवाउँछन् । घरको भन्दा केही कम छ त ? घरको भन्दा अझ मीठो छ ।” उहाँले हाँस्दै भन्नुभएको थियो ।

आफूले व्यवसाय सुरु गर्नेबित्तिकै कोभिड १९ को आतङ्क मच्चिएकाले गएको दुई वर्ष त दिनेश— नन्दिताले पनि निराशा नै बेहोर्नुपरेको रहेछ । अहिले भने बिस्तारै उनीहरु चम्कँदै रहेछन् । उनीहरुले करीब २५० जति पाहनालाई आफ्नो सेवा प्रदान गरिसकेका रहेछन् । यसबीचमा उनीहरुले कुनै तीतो अनुभव सँगाल्नुपरेको रहेनछ । आएका जति सबै पाहुनाले उनीहरुको तारिफ नै गरेका रहेछन् । यसले उनीहरुलाई आफ्नो व्यवसायमा अगाडि बढ्न थप उर्जा मिलेको कुरा दुवैले खुशी हुँदै सुनाए । “कोही कोही पाहुना त उता प्लेनतिर अति गर्मी भएर खालि ठण्डा खानु मात्र यता आउँछ । दिनभरि कतै घुम्न जाँदैन । घरमै बस्छ । हामी उनीहरुले जे जे अर्डर गर्छ, पकाएर ख्वाउने हो ।” नन्दिताले सुनाइन् । उनले अगाडि थपिन्, “कुनै कुनै चाहिँ कोठामा बसेर पिउने मात्र हुन्छ । अनि उनीहरुले भनेअनुसारको वाइन ल्याइदिनुपर्यो ।”

गफसँगै नन्दिता र दिनेशको काम पनि चलिरहेको थियो । दुवै मिलेर छोरीहरुको नास्ता तयार गरिदिने र हाम्रो खाना बनाइदिने काम गरिरहेका थिए । “तपाईँहरु त सारै ज्ञानी पाहुना हाम्रो । राती पनि छिटै सुतिहाल्नुहुँदो रहेछ । कोठाबाट हल्लाखल्ला आएको पनि सुनिदैन,” नन्दिता सुनाउँदै थिइन् । “आफूसँग भाषा मिल्ने मान्छे आउँदा पनि रमाइलो पो हुँदो रहेछ । कहिलेकाहीँ कसैले भनेको कुरा नबुझेर अलि समस्या पर्छ । उनीहरु एउटा कुरा भन्छ, म अर्कै कुरा बुझ्छु,” उनले आफूलाई आइपर्ने समस्या मसँग शेयर गरिन् । मैले त्यतिबेलै सम्झिएँ— एकपल्ट उनी हामी भए ठाउँमा आएर सोधेकी थिइन्, “तपाईँहरुलाई आज म पोटलको तरकारी बनाइदिऊँ ?” “के हो पोटल भनेको ?” हामी सबैले एकैपटक सोधेका थियौँ । उनले हाँस्दै फेरि, “तपाईँहरुको तिर यसलाई के भन्छ ?” भनेर सोद्धा भिनाजुले तुरुन्तै, “के भन्छ, के भन्छ, के थाहा ? देखेको छैन,” भन्ने जवाफ दिनुभएको थियो । पछि थाहा भयो— पोटल भनेको त पर्वल पो रहेछ ।

नन्दिताले छोरीहरु स्कूल पठाउने बेला भैसकेको थियो । बाहिर पानी पनि मत्थर भएको थियो । मैले कुराको बीट मार्दै भनेँ, “यो गुनकेशरी त  फूल होइन ? तपाईँहरुले आफ्नो होम स्टेको नाम नै गुनकेशरी राख्नुभएको रहेछ । कस्तो हुन्छ होला होगि यो  फूल !” उनले आश्चर्य प्रकट गर्दै सोधिन्, “आमै ! तपाईले देख्नुभएको छैन ?” अनि मलाई बाहिर लगेर आफूले गमलामा  फूलाएको गुनकेशरीको  फूल पनि देखाउन भ्याइन् । मेरो मनमा भने आदिकवि भानुभक्त आचार्यको, 

“चपला अबलाहरु एक सुरमा

गुनकेशरीको  फूल ली शीरमा

हिँडन्या सखी ली कन वरिपरि

अमरावती कान्तिपुरी नगरी”

भन्ने कविता गुन्जिरहेको थियो ।

(Published in a Nepali local daily Purbasandesh, Damak, Jhapa on 16 September 2022)

[ The pictures on this blog are posted here with permission from their owners or have been gathered from various sources on the Internet. If you are the copyright-holder to any of the photographs herein do not hesitate to contact me. They will be swiftly removed if desired so.]  

मार्यो लाक्पाले मार्यो

 

 

            “हेलो, आइ एम् स्टीभ् । टुडे आइ वील टेक यू अराउन्ड सम अफ द टुरिस्टिक स्पटस् इन केप टाउन ।” पशुपतिनगरबाट दार्जिलिङ्ग जानका लागि चढेको गाडीको चालक भाइ दावासँगको केहि क्षणको यात्रामै मलाई अचानक आफूले ८ / १० वर्ष अगाडि साउथ अफ्रिकाको भ्रमणमा रहँदा एकदिन स्टीभको गाडीमा  चढेर केप टाउन घुमेको सम्झना ताजा भएर आयो । कारण, स्टीभ र दावामा पर्यटकलाई मनोरञ्जन  गराउने कलामा धेरै समानता थियो । जसरी स्टीभ हामीलाई बाटोमा पर्ने सबै ठाउँको वर्णन चाखलाग्दो पारामा गर्थ्यो, दावाको शैली पनि झण्डै त्यही किसिमको थियो । ठाउँको वर्णनसँगै ऊ अरु कुरा जोड्न पनि खप्पिस थियो ।

            पशुपतिनगरदेखि दार्जिलिङ्गको बतासे डाँडासम्म पुगुन्जेल दावाले हामीलाई धेरै कुरा सुनायो । “तपाईँहरुलाई लाग्दो हो, पशुपतिनगर कट्ने बित्तिकै दार्जिलिङ्ग शुरु हुन्छ,” उसले रहस्यको पोको खोल्यो । “किन, होइन र ?” हामी पाँचजना यात्रीमध्ये कसैले उसलाई सोध्यो । “यता हेर्नुहोस्,” उसले बाटाको बायाँतर्फ़को भूभाग देखाउँदै भन्यो, “यो बाटोमाथि पर्ने जमीन नेपालकै हो । इलाम जिल्ला— पशुपतिनगर । बोर्डर कटेर निकै परसम्म तपाईँ नेपाल देख्न सक्नुहुन्छ । बाटोको दायाँपट्टि चाहिँ इन्डिया हो फेरि।” त्यतिबेला मलाई हामी केही वर्षअगाडि मिरीक गएको सम्झना भयो । हाम्रा चालक भाइ जंगबहादुरले पनि उसैगरि बाटाको एक साइड नेपाल र अर्को साइड इन्डिया भएको कथा सुनाएका थिए ।

            हामी सधैँ इन्डिया र नेपालको विवादको कुरा गरिरहन्छौँ तर यी बाटावारि बस्ने नेपाली र बाटापारि बस्ने इन्डियन छिमेकी छिमेकी होइनन् र ? उनीहरु कसरी वर्षौदेखि मिलेर बसेका होलान् ? जब जब इन्डिया र नेपालबीचमा तनाव हुन्छ, उनीहरुलाई कस्तो लाग्दो हो ? उनीहरु कति त्रसित हुँदा हुन् ? मेरो मनमा यस्ता प्रश्न तँछाड मछाड गर्दै आएका थिए ।

            “म तपाईँहरुलाई एउटा रमाइलो बस्ती देखाउँछु,” मेरो सोचाइको श्रृङ्खला भङ्ग गर्दै दावाले उत्साही स्वरमा भन्यो । “यहाँ एउटा बस्ती छ, जहाँ सबै घरहरुमा होमस्टे छ,” उसले अर्को रहस्योद्घाटन गर्यो । त्यो बस्तीको नामचाहिँ लेप्चा जगत रहेछ । “किन यस्तो हो दावा भाइ?” ऊसँगैको सिटमा बस्नुहुने मेरा भिनाजु डा. गोविन्दराज भट्टराईले प्रश्न फ्याँक्नुभयो । “अन्त नि सर, पर्यटन यहाँको मुख्य आयश्रोत हो । त्यसैले अहिलेको समयमा यहाँको मानिसहरु होमस्टेप्रति आकर्षित भएको हो ।” यहि प्रसंगसँग जोडेर दावाले अर्को कथा शुरु गर्यो, “दार्जिलिङ्गलाई हो, मान्छेले चिन्ने भनेको मुख्य तीन कारणले हो ।” “के के ?” फेरि कसैले सोध्यो । “यहाँको एजुकेशन, चियापत्ती र टुरिजम् । तर अहिले कोरोना कालपछि यो तिनवटै खच्किएको छ,” उसले अलि चिन्तित स्वरमा सुनायो । “अहिले मान्छेहरु यो दार्जिलिङ्ग टी, दार्जिलिङ्ग टी भनेर किन्छ नि, त्यो त सबै नेपालतिरबाट आएको हो । यहाँको त सबै विदेशतिर जान्छ,” ऊ एकसुरमा बोल्दै थियो ।

            दावाका आँखा बाटामा थिए, हात स्टेयरिङ्ग ह्वीलमा र उसको दिमागले भने अनेक कथा बुन्दैथियो । हामी पनि सबैजना उसका कुरा चाख मानेर सुनिरहेका थियौँ । अब ऊ अलि राजनीतिक मुद्दामा आयो, “हामी कि त छुट्टै राज्य भएको कि त नेपाल सरकारकै अण्डरमा भएको भए हुने । यो बंगालले हामीलाई हेप्छ । यताको सबै आम्दानी उता प्लेन जगहतिर लगेर खर्च गर्छ । हाम्रो दार्जिलिङ्गको दैनिक आम्दानी पर्यटन व्यवसायबाट मात्र ११ करोड हुन्छ । तर हामीले कति पाउँछौ ? वार्षिक दुई करोड मात्र !”

            यस्तो गम्भीर विषयबाट दावा फेरि आफ्नो रमाइलो स्टाइलतिर फर्कियो । “मैले त हो, अप्ठ्यारोमा परेको थुप्रै मान्छेलाई बोर्डर कटाएर दार्जिलिङ्ग ल्याएको छु नि ! अहिले विवाह गरेर ११ जना बाग्लुङ्गे केटी यता आइसक्यो । अब तीनजना आउने तयारीमा छ ।” “कसरी बाग्लुङ्गदेखि यताका केटासँग विवाह गरे त ?” यो उत्सुकता मेरो थियो । दावाको मुखमा उत्तर तयार थियो, “अन्त यताको केटा र उताको केटीको विदेशमै भेट भा’कोरछ । उनारुको उतै मायाप्रीति बसेको रछ । अनि अब घरजाम गर्ने निर्णय गरेर उनारु यता आको रछ हो ।”

            यसरी बाटोभरि दावाले हामीलाई दिक्क हुन दिएन । उसले चालकको र एउटा टुरिस्ट गाइडको काम मजाले गर्यो।

            हामी बतासे डाँडाको होमस्टेमा बस्ने जम्मा सात जना थियौँ— असमदेखि आउनुभएका वरिष्ठ साहित्यकार ज्ञानबहादुर क्षेत्री, उहाँकी धर्मपत्नी मनमाया क्षेत्री, मेरी दिदी डा. अन्जना भट्टराई, भिनाजु डा. गोविन्दराज भट्टराई, जेठानी दिदी निर्मला भट्टराई, भान्जी सिन्धिया श्रेष्ठ र म स्वयम् । दार्जिलिङ्ग टेकेको तेस्रो दिन हामी पाँचजना महिलाको एकसर्को दार्जिलिङ्ग घुम्ने योजना थियो । पुरुषहरु भने साहित्यिक कार्यक्रममा नै व्यस्त हुनुपर्ने थियो ।

           

    लाक्पा भाइले उसको गाडीमा हामीलाई घुमाउने तय भयो । भिनाजु चाहनुहुन्थ्यो कि हामी एक सर्को खर्साङ् पनि घुमूँ । हामीले केटाकेटी बेलादेखि सुनेको यो नाम ! उसबेला हाम्रो घरमा एउटा पहेँलो रेडियो थियो । त्यो रेडियोमा ‘रेडियो खर्साङ्’ को नाम कति सुनियो ! कस्तो होला त त्यो रेडियो स्टेशन भन्ने कौतुहलता मनमा जाग्नु स्वाभाविक थियो । दार्जिलिङ्ग आएको बेला यस्तो ऐतिहासिक ठाउँ नि हेरिहालूँ भन्ने हामी सबैको मनसुवा थियो । तर हाम्रो लाक्पा भाइको कुरै अर्को । ऊ भरिसक्के हामीलाई तर्काइरहेको थियो, “केही छैन खर्साङ्मा ! नजानू तपाईँहरु ! टाइम मात्र लस हुन्छ । यहाँ दार्जिलिङ्गमा नै घुम्ने ठाउँ थुप्रै छ ।” उसले हम्मर गरेपछि हामीले नि “होला तानि !” भनेर चित्त बुझायौँ । मेरा श्रीमान् प्रायः भनिरहनुहुन्छ, “कि आफैं जान्नू, कि भनेको मान्नू !” अब हामी पाँचैजना दार्जिलिङ्गमा कता कता जाने भन्नेबारे उति जानकार थिएनौँ । भिनाजुले केही ठाउँको नाम दिनुभएको थियो तर लाक्पाले त्यस कुरापट्टि पनि उति ध्यान दिएन । अब हामीसँग उसकै भर पर्नुको विकल्प थिएन ।

            “ल दार्जिलिङ्गका पर्यटकीय स्थल कता कता छन्, हामीलाई उतै उतै लैजानू,” भन्दै हामीले आत्मसमर्पण गर्यौं । उसले शुरुमा हामीलाई जापानी टेम्पल र पीस प्यागोडा पुर्यायो । ती दुवै ठाउँ नजिक नजिक रहेछन् । लाक्पा दावाजस्तो पर्यटकमैत्री देखिएन ।

ऊ सोधेको कुरा मात्र बोल्ने र ढुस्स मुख लाएर गाडी मात्र चलाउने चालक परेछ । दोस्रो नम्बरमा उसले हामीलाई चियाकमान पुर्यायो । चियाकमानमा हामीले हेर्नुपर्ने खासै केहि थिएन । यता इलाममा, फिक्कलमा र कन्याममा लोभ लाग्दा चियाबगान हेरिसकेका आँखा चिया कमानमा रमाउन सकेनन् । चियाकमानकै बाटो भएर रक गार्डेन र गंगामाया पार्क पुगिने रहेछ । “पैले तपाईँहरु गंगामाया पार्क जानुहोस् ! फर्केर आउँदा यहाँ रक गार्डेनमा छिर्नुहोला,” भन्दै उसले गाडी हुईक्यायो ।

गंगामाया पार्क अगाडि गाडी रोक्दै उसले हामीलाई निर्देशन दियो, “ल तपाईँहरु मन लागुन्जेल घुम्नुहोस् । भित्र बोटिङ छ, बोटिङ् सोटिङ् गर्नुहोस्” । पार्क निकै नै रमणीय होला भन्ने कल्पना गर्दै टिकट काटेर हामी त्यतै पस्यौं । तर यो सिजन पर्यटन आउने सिजन होइन रहेछ । पार्क सुनसान थियो । बाटो पनि लेउ लागेर चिप्लो चिप्लो भएको । बोटिङ् गर्ने ठाउँमा चरोमुसो कोहि थिएन । त्यो पार्क निर्जनप्रायः थियो । हाम्रो साथमा हुनुभएकी मनमाया भाउजूलाई असाध्य फोटो खिच्नुपर्ने रहेछ, त्यसैले गर्दा मात्र हामी त्यो पार्कमा केहीबेर अडियौँ नत्र त्यहाँ हामीलाई आकर्षित गर्ने खासै केही थिएन । फेरि हामी त्यहिँ हुँदाहुँदै पानी पनि पर्न थाल्यो ।

त्यताबाट फर्केर आउँदा लाक्पाले रक गार्डेनबाट निकै पर गाडी रोक्यो र भन्यो, “यहाँबाट तपाईँहरु हिँडेर जानुहोस् । धेरै टाढा छैन । मन लागुन्जेल घुम्नुहोस् र जाने बेलामा मलाई फोन गर्नुहोस्, अनि म आउँछु ।” अरुका गाडी त रक गार्डेनकै अगाडि आएर रोकिएका छन् । यो लाक्पाले चैँ हामीलाई किन यति वर ओरालेको होला — हामी यस्तै गफ गर्दै गन्तव्यतिर बढ्यौँ । त्यो ठाउँ चैँ निकै रमणीय रहेछ । चुन्नु समर फल्स् हेर्न लायकको थियो । यहाँ मान्छेको भिडभाड पनि निकै थियो । मान्छेहरु दृश्यावलोकन गर्नमा भन्दा फोटो खिच्नमा व्यस्त थिए । रक गार्डेनको विशेषता भनेकै यही सुन्दर झरना रहेछ । यहाँ पनि घुम्दाघुम्दै पानी पर्न थालिहाल्यो ।

हामीले बिहानैदेखि लाक्पालाई “हामी कसैलाई पनि जू हेर्न मन छैन । त्यहाँ चाहिँ नलानोस् है,” भनिरहेका थियौँ । ऊ केहि बोलेको थिएन । रक गार्डेनबाट उकालो लागेपछि उसले भन्यो, “अब तपाईँहरु जू जानुहोस् । त्यहाँ तिनवटै पोइन्ट एकै ठाउँमा छ — जू, म्यूजियम र रक क्लाइम्बिङ् ।” अब भने हामी असमन्जसमा पर्यौं । यी तिनवटै पोइन्ट हाम्रो छनोटमा परेका थिएनन् । हामीलाई तेन्जिङ्ग रक हेर्नुथियो, जेन्डिङ्ग गुम्बा हेर्नुथियो । सुर्योदय हेर्न नपाए पनि टाइगर हिल हेर्नुथियो । तर लाक्पा हाम्रो कुरा सुन्ने पक्षमा नै थिएन । समय पनि निकै घर्किसकेको थियो ।

हामीले अन्तमा चोकबजारमा गएर केही किनमेल पनि गर्नुथियो । घडी हेर्दा दिउँसोको तीनबाट उकालो लागिसकेको थियो । मन नलागी नलागी हामीले लाक्पाको कुरामा स्वीकृति जनायौँ । आफ्नै स्टाइलमा लाक्पाले फेरि चिडियाखाना भन्दा परै गाडी रोकेर, “ल, घुमेर आएपछि मलाई फोन गर्नुहोस्,” भन्दै हिँड्यो । हामीले टिकट काटेर, चिडियाखानाको गेटबाट छिर्दा पौने चार भैसकेको थियो । साढे चार बजे त यो बन्द भै पनि हाल्ने । पैँतालिस मीनेटमा जे जति हेर्न सकिन्थ्यो, त्यो हामीले हेर्यौं र बाहिरियौँ । लाक्पाले एकपटक फेरि हामीलाई, “यहि हो चोक बजार । घुमिसकेपछि मलाई फोन गर्नू,” भन्दै ओराल्यो र कता हो हुईँकियो । चोक बजारका सामानले हामीलाई आकर्षित गर्न सकेनन् । ती सामानको मूल्य पनि हामीले सुनेजस्तो सस्तो थिएन । पछि कुरा बुझ्दा हामी मुख्य बजारमा पस्दै पसेनछौँ । त्यो लाक्पाले हामीलाई कहाँ छोडिदियो कहाँ !

बेलुका हामीले लाक्पाको बारेमा अलि गुनासो गर्दा के निष्कर्ष निस्कियो भने उसले गाडीको तेल जोगाउन हामीलाई धेरैतिर नलगेको र लगेका ठाउँमा पनि परपरै ओराल्ने र जहाँ पनि “मन लागुन्जेल घुम्नू” भन्ने गरेको होला । नत्र त दिनभरि घुम्ने भाडा तिरेपछि हामीले भनेका ठाउँमा पुर्याउनु पर्ने नि !

गुनकेशरी होम स्टेकी नन्दिता बैनीले असोज कार्तिकतिर दार्जिलिङ्ग सारै रमाइलो हुने कुरा गर्थिन् । असोज त आउँदैछ । मकमक्याएर छाडेको दार्जिलिङ्ग घुम्ने धोको पूरा गर्नुपर्छ होला हौ ।

(Published in a Nepali local daily Purbasandesh, Damak, Jhapa on 9 September 2022)

[ The pictures on this blog are posted here with permission from their owners or have been gathered from various sources on the Internet. If you are the copyright-holder to any of the photographs herein do not hesitate to contact me. They will be swiftly removed if desired so.]