मायाका रङ्गहरु

 प्रिय कबीर,

यो क्लाइमेट चेन्जको असर हो कि के हो ? जुन समयमा जे हुनुपर्ने हो त्यो हुँदैन । तिमीलाई थाहा छ नि, पहिले पहिले फागुन चैतमा हुइं हुइं हुरी चल्थ्यो ! त्यसैले त भन्न नै चैते हुरी भनिन्छ । आजकल त्यही हुरी वैशाखमा चल्न थालेको छ !

जब जब ह्वाईं ह्वाईं यो चैते हुरी वैशाखमा चल्न थाल्छ, मेरो मन पनि यही हुरीसँगै उडेर कता कता पुग्छ । किन किन मलाई नरमाइलो लागेर आउँछ । यो जीवन नै निरर्थक जस्तो लाग्छ । यसरी मेरो मन डुबेको बेला मेरै मनको भित्री तहबाट सुस्तरी सुस्तरी सुसेली हाल्दै एउटा शीतल भाका मनको सतहमा आइपुग्छ । म अलिक सतर्क भएर त्यो शीतलतालाई अनुभूति गर्न खोज्छु, अनि त्यो प्रष्ट भएर तिमीमा रुपान्तरित हुन्छ, कबीर !

तिमी भन्ने गर्थ्यौ — कुनै पनि समय सधैँ एकनासको हुँदैन । हाम्रो जीवनमा जे जति घटना परिघटना हुन्छन् , ती सबै क्षणिक हुन् । मेरो मनमा यदाकदा छाउने यो निराशा पनि क्षणिक नै हो नि, होइन र ? यो नकारात्मक भावलाई बिस्तारै बिस्तारै तिम्रो मीठो संझनाले छोप्दै लाँदा म धेरैपटक चङ्गा नभएकी पनि होइन । 

अहिले म संझदैछु — प्रेम के हो भन्ने विषयमा हाम्रो बेलाबेलै बहस हुने गर्थ्यो । तिमी भन्थ्यौ — एउट प्रेमी र प्रेमिका बीचको प्रेमको आधार नै शारीरिक आकर्षण हो । प्रेमी सिर्फ प्रेमिकालाई शारीरिक रुपमा हासिल गर्न चाहन्छ । प्राप्तीबिनाको प्रेम के प्रेम ! म प्रतिवाद गर्थें — होइन, प्रेम भनेको मनको गहिराइबाट शुरु हुन्छ — मन नमिली, अझ भनौं आत्मा नमिली शारीरिक आकर्षणमा मात्र अडिएको प्रेम दिगो हुन सक्तैन । प्रेम प्राप्ति मात्र होइन । यसै विषयमा तर्क वितर्क गर्दै हामी घन्टौं बिताइदिन सक्थ्यौँ ।

साँच्चै, वास्तवमा यो प्रेम भन्ने चीज के होला हगि कबीर ? यसको चर्चा सृष्टिको शुरुदेखि नै चलिरहेको छ । हालसालै मैले नयनराज पाण्डेको “लू” भन्ने उपन्यास पढेकी थिएँ । त्यहाँ इलैया भन्ने एकजना पात्र छ । ऊ जति बदमास र उपद्रो गर्ने व्यक्ति त्यो उपन्यासमा शायदै भेटिएला । तर जब ऊ नुसरतको प्रेममा पर्छ, उसमा दैवीय भावना उत्पन्न हुन थाल्छन् । ऊ आफ्नी प्रेमिकासँग साधारण र खुशहाल जीवन बिताउने सपना देख्न थाल्छ । तर उसको दुर्भाग्य ! उसले मन पराएकी केटी अर्कै स्वच्छ छवि भएको केटाको प्रेममा परेकी हुन्छे । इलैया प्रेम गर्न सक्छ वा असल मान्छे हुन सक्छ भन्ने कुरा ऊ पटक्कै पत्याउँदिन । आखिरमा इलैयाकै सहयोगबाट ऊ आफ्नो प्रेमीसँग नयाँ साइकलमा चढेर भाग्न सफल हुन्छे । यतिमात्र होइन, इलैयाले आफ्नी आमाका सम्पूर्ण गहना पनि त्यहि केटीका हात लगाइदिन्छ । ती गहना उसले आफ्नी हुनेवाला श्रीमतीलाई दिने कुरा सोचेको हुन्छ ।

ल भन त कबीर, यो इलैयाको प्रेम कस्तो हो ? उसले त कहिल्यै उसकी प्रेमिकालाई प्राप्त गर्न सकेन, तैपनि एकोहोरो प्रेम गरिरह्यो । आफ्ना सम्पूर्ण भावना र सम्पत्ति नै उसलाई सुम्पिएर ऊ सन्तुष्ट भैरह्यो । ल भन, उसमा शारीरिक लोलुपता कहाँनेर थियो ?

यसैगरी मैले तुलसी आचार्यको “मोचन” उपन्यासमा पनि प्रेमलाई कसरी अर्थ्याएको रहेछ भनेर खोजिहेरेँ । यो उपन्यासको पुरुष पात्र भने शारीरिक प्रेमकै लागि भौंतारिएको भेटियो । पहिली श्रीमतीसँग कुनै पनि कुरामा आफ्नो स्तर नमिलेपछि यो उपन्यासको म पात्र फेसबुकमार्फ़त भेटिएकी दोस्री प्रेमिकालाई सशरीर भेट्न अमेरीकादेखि नेपालसम्मको यात्रा तय गर्छ । एकअर्कालाई आन्तरिक रुपमा जान्नु बुझ्नुअगाडि नै उनीहरु शारीरिक सुखानुभूति गर्न तत्पर हुन्छन् । यसरी उनीहरु दुवैजनाको प्रेमकहानी शारीरिक आकर्षणबाटै शुरु हुन्छ ! यदि उनीहरुका लागि आत्मिक सन्तुष्टि नै प्रेम हुन्थ्यो भने एकअर्कालाई भौतिक रुपमा नभेटिकनै पनि आफ्नो प्रेम सम्बन्ध निभाउन सक्थे नि, होइन र कबीर ? मोचन पढ्दैगर्दा मलाई अंग्रेजी आख्यान लेख्ने भारतीय लेखक कुनाल वसुको कथा संग्रह “द जापनीज वाइफ” मा आधारित चलचित्र “द  जापनीज वाइफ” को संझना भएको थियो । यो एउटा साधारण भारतीय स्कूल शिक्षक र उसकी जापानी पत्रमित्रको मन छुने प्रेम कथा थियो । एक अर्कालाई चिठी लेख्ने क्रममा नै पलाएको उनीहरुको प्रेम चिठीद्वारा नै सबै वाचा पूरा गरेर विवाहमा परिणत भयो । यसरी उनीहरुले एक अर्कालाई नदेखिकनै, नभेटिकनै बाँकी १५ वर्षको जीवन एक विवाहित जोडीका रुपमा बिताए । अन्तिममा नायकको मृत्यु भएपछि उसकी जापानी श्रीमती विधवाको रुप धारण गरेर आफ्नो घरमा प्रवेश गरी । यस्तो खाले प्रेमलाई के को संज्ञा दिनु, कबीर ?

प्रेमको परिभाषा नै खोज्ने क्रममा म अनीता पन्थीको “अनायोजित” उपन्यासमा पसेँ । यो उपन्यासको प्रमुख पात्र प्रयासको प्रेम कहानी फेरि अर्कै छ । आफ्नी प्रेमिका उन्नतीलाई प्राप्त गर्ने आशामा नै उसले आफ्नो सम्पूर्ण जीवन उत्सर्ग गरेको देखिन्छ । हुन त प्रयासको प्रेम शारीरिक स्तरबाटै शुरु भएर आत्मिकतातिर लम्किएको छ । उसले आफ्नो जीवनमा धेरै कुरा गर्छ । ऊ अनेक समस्यामा फँस्दै जान्छ । जति जति ऊ अगाडि बढ्दै जान्छ, उसलाई अब उन्नती आफ्नी हुन नसक्ने निश्चित हुँदै जान्छ । तैपनि ऊ आफ्नी प्रेमिकालाई प्रेम गर्न छोड्दैन ।

मैले हालसालै छुदेन काविमोको चर्चित उपन्यास “फातसुङ” पढिसिध्याएँ । मूलतः यो एउटा दार्जिलिङमा जातीय पहिचानका लागि गरिएको आन्दोलनमा आधारित उपन्यास हो । त्यहि आन्दोलनकै बीचमा पनि युवा मनबीच प्रेम अंकुराएकै छ, फक्रिएकै छ । आफ्नो माटोका लागि लडिरहेका यो उपन्यासका पात्रमा शारीरिक तृप्तीका लागि गरिने प्रेमका लागि समय नै छैन । तैपनि मनैमनमा उनीहरु आफ्ना मायालुका लागि समर्पित हुन्छन् । हतासिएको आफ्नो जीवनमा एकछिन भए पनि प्रेमको माधुर्य भर्छन, आशाका किरण छर्छन् । अनि फेरि हतियार बोकेर अन्तहीन युद्धमा होमिन्छन् ।

यसरी हेर्दा प्रेम मानव जीवनको अभिन्न अंग हो भन्ने कुरामा त हामी दुईमा विमती छैन नि, होइन त कबीर ? कसरी यसलाई परिभाषित गर्ने भन्नेमा चाहिँ हाम्रो विवाद हुने गर्थ्यो । जब जब प्रेमको कुरा आउँछ म प्रख्यात फारसी कवि रुमीलाई संझन्छु । प्रेमको कोमल मखमली भावलाई उनले जति राम्रोसँग शायद अरु कसैले व्याख्या गरेको होला ! उनले प्रेमको व्यापकताको चर्चा गरेका छन् । यो संसारमा प्रेम मात्र साँचो हो, अरु सब कुरा झूठ भन्छन् उनी । हुन पनि हो — मानिस लगायत सबै पशुप्राणी नै प्रेमका भोका हुन्छन् । सबैलाई प्रेम नै चाहिएको हुन्छ — अनेक रुपमा । त्यसैले त प्रेम वैँशालु जोडिमा मात्र सीमित हुन्न नि, होइन त ?

तिमी भन्लाउ — यो सब बकवास हो । प्रेम मान्छेको स्वार्थसँग जोडिएको हुन्छ । तर म तिम्रो कुरामा सहमत हुन सक्तिन है कबीर । प्रेम आफैंमा पवित्र छ, निस्वार्थ छ र अमृततुल्य छ । मानिसले नै यो भावलाई अनेक किसिमका स्वार्थसँग जोडेर दूषित पार्न खोज्छन् । त्यसैले म त रुमीकै पक्षमा छु — प्रेम सबैभन्दा माथि छ, प्रेमले हामीलाई उर्जा दिन्छ । प्रेम नै एउटा त्यस्तो शक्ति हो जसले दानवीय प्रवृत्ति भएका व्यक्तिलाई दैवीय प्रवृत्तिमा परिवर्तन गर्न सक्छ । यस्ता कथा किस्सा हामी पढ्दै आएका छौँ नि, होइन ?

हेर न, तिम्रो प्रेम पनि त मेरो जीवनको कठ्याङ्ग्रिएको क्षणमा न्यानो घाम बनेर आउँछ, गर्मीले उखरमाउलो भएको क्षणमा शीतल पूर्वीय हावा बनेर आउँछ, अनि चारैतिर निराशाको कालो बादल लागेको बेला उज्यालो जूनको किरण बनेर आउँछ । हाम्रो विवाद एक ठाउँमा छ तर एकअर्काप्रति गरिने अनुभूतिको कुनै परिभाषा नै छैन नि ! कि कसो कबीर ?

(Published in a Nepali local daily Purbasandesh, Damak, Jhapa on 28 April 2023)

[ The pictures on this blog are posted here with permission from their owners or have been gathered from various sources on the Internet. If you are the copyright-holder to any of the photographs herein do not hesitate to contact me. They will be swiftly removed if desired so.]  

 

अथक पाइलाहरु

 

ग्रीक मिथोलोजीमा वर्णित फिनिक्स चरो खरानीबाट फेरि व्यूँझिन्छ । त्यसैगरि लेखक तथा उपन्यासकार महेशराज खरेलले भर्खरै प्रकाशन गरेको ‘यात्रा जिन्दगीको’ उपन्यास पढ्दा लेखक पनि असाधारण अवस्था पार गर्दै, धुलिसात हुँदै फेरि फेरि उठेका छन् । आफूले भोगेको जीवन दुःखपूर्ण अथवा सुखमय जस्तो भए पनि मानिसलाई प्रिय लाग्छ शायद । त्यसैले त यो रुप परिवर्तन गरी गरी हाम्रो मानसपटलमा नाचिरहन्छ । यस्तै आफ्नो जीवन भोगाइलाई महेशराज खरेलले यो उपन्यासमा लिपिवद्ध गरेका छन् ।

यस उपन्यासमा लेखकका वर्तमान र विगत सँगसँगै कुदेका छन् । वर्तमानमा उनी सम्पन्न देखिन्छन् । राम्रो जागिर, काठमाडौँमा घरबार हुनुको साथै आम नेपालीको पहुँचबाहिरको मोटरगाडी कुदाउने हैसियतसमेत उनी राख्छन् । यस्तो उनको सलल बगिरहेको जीवनमा ब्रेक तब लाग्छ जब उनी अचानक पक्षाघातले थलिन पुग्छन् । पाठकलाई अलिकति वर्तमान जीवनको झल्को दिँदै उनी विगततिर पस्छन् । उनको विगत सुखमय छैन । पल पल उनी अभाव र विपन्नताको आगोमा पिल्सिएका छन् । हुन त उनका हजुरबा हजुरआमा नाम चलेका हुनेखाने ‘घिउवाला’ भए पनि लेखकले त्यो हुनुखानुको अनुभव गर्न पाएका छैनन् ।

लेखकका विगत र वर्तमान पढ्दै जाँदा दुई सशक्त पात्र बिस्तारै बिस्तारै सतहमा उत्रिन्छन् । एक पात्र त लेखक स्वयम् नै हुन् भने अर्को पात्र चाहिँ उनकी आमा हुन् । पक्षाघात भएपछि खरेल केही समय अस्पताल मै बिताउँछन् — अरुमाथि पूर्ण आश्रित भएर । अस्पतालबाट घर आएपछि पनि उनको स्थितिमा खासै परिवर्तन आउँदैन । अस्पतालमा हुँदा नर्सहरुमा भर परेका उनी घर आएपछि श्रीमतीमा भर पर्नुपर्ने हुन्छ । उनलाई शरीरले साथ नदिए पनि उनको इच्छाशक्ति सबल देखिन्छ । नियमित औषधि सेवन, परिवारको सहयोग र आफ्नो अथक प्रयासमा उनी बिस्तारै बिस्तारै बल गर्दै आफ्ना नित्यकर्म आफैं गर्न थाल्छन् र थला परेको करिब दुई महिनामा पुनः आफैं गाडि चलाएर आफ्नो कार्यालय जान सफल हुन्छन् । यसबाट के देखिन्छ भने मान्छेको अन्तर बलियो र दृढ छ भने उसले जटिल शारीरिक रोगमाथि पनि विजय प्राप्त गर्न सक्छ । मान्छेको मन कमजोर भए, जति औषधि गरे पनि शारीरिक रोग निको नभएका धेरै घटना हामी सुन्ने, देख्ने गर्छौँ ।

लेखकभन्दा दरिली भएर यहाँ लेखककी आमा उभिएकी छन् । वृद्ध, कान नसुन्ने, आँखा नदेख्ने सासू–ससूरा, रुखबाट लडेर अपाङ्ग बनेका श्रीमान् र साना साना छोराछोरी सबैको हेरचाहको जिम्मा, घर चलाउने, खर्च जुटाउने, घरधन्दा गर्ने सारा काम यिनकै काँधमा आइ लाग्छ । कत्ति पनि नहडबडाइ निरन्तर आफ्नो कर्मपथमा अगाडि बढिरहेकी यी महिलाको कथाले पुरुषभन्दा महिला असक्षम हुन्छन् भन्ने हाम्रो समाजको पुरातन सोचाइ र भनाइ निस्तेज भएको छ । आजभन्दा ५०÷६० वर्ष अगाडि नेपालको दुर्गम पहाड ताप्लेजुङ्को सिनाममा पनि यस्ती दृढ महिलाको अस्तित्व हुनुले महिला जाती कमजोर नहुने तथ्यलाई उजागर गरेको छ । आफू अशिक्षित भए पनि छोराछोरीको जीवनलाई हर हालतमा शिक्षाको ज्योतिले झलमल्ल बनाइदिने चेत उनमा पसिसकेको छ ।

यो पुस्तकमा भेटिएको अर्को पक्ष भनेको तत्कालिन समाजको चरित्र चित्रण हो । उदाहरणका लागि, कसरी त्यो समयमा छुवाछुत एउटा प्रचलित अभ्यास थियो । कसरी तात्कालीक समयमा युवाहरु सामाजिक क्रान्तिमा लागे । लेखकका दाजु पर्ने एकजनाले यो क्रान्तिको अगुवाइ गरेको चर्चा यहाँ भेटिन्छ । कन्याकेटीले पकाएको खाने, विवाह, मरिमराउ अथवा बर्खान्त शुद्धाइँमा जुत्ता लगाएर, छालाको पेटी बाँधेर खाना खाने, इच्छा हुनेले टुप्पी काट्ने, अण्डा खाने, अछुतले छोएको खाने जस्ता काम यी युवाहरुले गर्न थालेका छन् ।

शत्रु खोज्न टाढा जानुपर्दैन, सबभन्दा आफ्नो जसलाई ठानिन्छ उसले नै विश्वासघात गर्छ भन्ने भनाइ पनि पुस्तकमा चरितार्थ भएको छ । हाम्रो समाजमा माइतीले चेलीबेटीको सुरक्षा गर्नुपर्ने संस्कार छ । चेलीबेटीको धनसम्पत्ती खानुहुँदैन भन्ने भनाइ छ । तर यहाँ लेखकका मावलीपक्ष नै लेखकको परिवारको बर्बादीको कारण बनेका छन् । उनका मावलका हजुरबा–हजुरआमाको जिद्धीले नै लेखकका बाबु वर्षाको बेला पानीले भिजेर चिप्लो भएको चिउरीको रुखमा मन नलागी नलागी चढ्नुपरेको र त्यहीँबाट लडेपछि जीवनभर अपाहिज बन्नुपरेको तीतो सत्य यहाँ भेटिन्छ । ज्वाइँलाई मान सम्मान गर्नुपर्ने, जथाभावी काम अराउनु नहुने तत्कालीन सामाजिक संस्कार भए पनि यी बुढाबुढीको मूख्र्याईंपूर्ण ढिपीले एउटा सकृय जीवन बेकामे भएको देखेर पाठकको मन धमिलो हुन्छ । यतिमात्र होइन, छलकपट गरेर उनीहरुको जग्गाजमीन हड्पिने, पछि बसाइँ सरेर मधेस झरेपछि पनि शुरुमा पहिले जे भए पनि अब साझे भएर घरमा बस्ने, खेतीपाती गर्ने आश्वासन दिएर पछि लेखकको परिवारलाई बिचल्ली पार्न यी सहोदर मावली पछि पर्दैनन् । आफन्तले आफन्तलाई गर्ने विश्वासघात, धोखा र छलकपटको यो चरम उदाहरण जस्तो लाग्छ । ठाउँ ठाउँमा त यस्तो पनि हुन्छ र भन्ने प्रश्न पाठकका मनमा बारम्बार उठिरहन्छ ।

यी प्रसंगबाहेक झापामा वि.सं.२०२८÷२९ तिर शुरु भएको कम्यूनिस्ट आन्दोलनको चर्चा पनि यो पुस्तकमा भेटिन्छ । त्यतिबेला आम मानिसमा भएको अन्योल, उनीहरुको मनस्थिति र विशेषगरि मृत्यु भयलाई लेखकले विस्तृत रुपमा वर्णन गरेका छन् ।

समग्रमा हेर्दा खरेलको ‘यात्रा जिन्दगीको’ पुस्तक जीवन जिउन गरिएको संघर्ष नै संघर्षले भरिएको छ । जस्तोसुकै संघर्षलाई पनि आत्मसात गर्दै आफ्नो परिवारलाई सम्हाल्ने लेखककी आमा एक सशक्त, उदाहरणीय र प्रेरणादायी महिलाका रुपमा देखा परेकी छन् । अर्कातिर लेखक आफैंले पनि वर्तमान जीवनमा संघर्ष नै भोगिरहेछन् । कोरोनाले विश्वलाई आक्रान्त पारेको समयमा उनी पक्षाघातले थलिएका छन् । यो रोगबाट तङ्गरिँदै गर्दा फेरि कोरोनाकै शिकार भएका छन् । तैपनि जीवनप्रतिको उनको आशाले यस्ता सबै समस्या परास्त हुँदै जान्छन् र यसै निराशापूर्ण समयमा नै उनको यो कृति जन्मिएको छ । यो जस्तोसुकै घना अन्धकारमा पनि कहीँ न कहीँ उज्यालोको झिल्कोको उपस्थिति हुन्छ नै भन्ने कुराको उदाहरण पनि हो ।

यो पुस्तकलाई बीट मार्दा विभिन्न प्रश्नहरु पाठकका मनमा उब्जिन्छन् । हिन्दू धर्मशास्त्रअनुसार मानिसले आफ्नो कर्मको भोग ढिलोचाँडो भोग्नैपर्ने मान्यता छ । आफ्नी चेलीको सम्पत्ती हडप्ने र उनीहरुमाथि बारम्बार विश्वासघात गर्ने लेखकका मावलीहरुले आफ्नो त्यस्तो दुष्कर्मको सजाय पाए कि पाएनन् होला ? वर्तमान समयमा लेखकको परिवारले काठमाडौँमा एउटा सम्पन्न जीवन गुजारिरहँदा ती मावलीहरु कहाँ छन् होला ? उनीहरुले के कति उन्नति गरे होला ? अभावै अभावको सामना गरिरहेका लेखक र उनको परिवार कसरी भरिपूर्ण भए ? यस्ता खालका प्रश्नको उत्तर नभेटिँदा करिब ३०० पृष्ठको यो पुस्तक अपूरो जस्तो पनि लाग्छ ।गर्न त खरेलको ‘यात्रा जिन्दगीको’ पुस्तकको अर्को खण्ड पनि प्रकाशित गर्लान् । आशा गरौँ दोस्रो पुस्तकले पहिलो पुस्तकमा उठेका पाठकका जिज्ञासाहरुलाई मेटाउने छ । लेखकले पहिलो पुस्तकको शीर्षक ‘यात्रा जिन्दगीको’ भाग–१ राखेका भए पाठकलाई अलि सजिलो हुनेथियो होला । उनीहरु भाग–१ मा छुटेका कुरा भाग–२ मा पढ्न पाइन्छ भनेर ढुक्क हुन्थे होला । अथवा पुस्तकको अन्तमा क्रमशः भएको भए पनि पाठकको उत्सुकता मेटिन्थ्यो होला । लेख्न त लेखकले भित्री पृष्ठमा 'भाग एक' लेखेका छन् तर पुस्तकको अन्तसम्म आइपुग्दा पाठकले त्यो कुरा बिर्सने सम्भावना धेरै छ।

भन्नलाई उपन्यास भनिए पनि यो पुस्तक पढ्दा उपन्यास नै पढेजस्तो चाहिँ लाग्दैन । बरु, यसलाई हामीले समाजमा देखे सुनेका पात्रको यथार्थ जीवन भोगाइको एउटा दस्तावेज भन्न सुहाउँछ । हुन त उपन्यासका विषयबस्तुलाई यथार्थ जीवनबाटै टिपिन्छ र त्यहाँ वर्णित पात्रले हामीलाई काल्पनिक संसारमा विचरण गराउँछन् । यस्तो पुस्तकमा पसेपछि हामी हाम्रो यथार्थता नै बिर्सन्छौँ । यस्तोखाले अनुभूति ‘यात्रा जिन्दगीको’ ले नदिए पनि यो पुस्तकमा धेरै मननयोग्य कुरा समेटिएका छन् ।

(Published in a Nepali local daily Purbasandesh, Damak, Jhapa on 14 April 2023)

 

टिपिकल ठाउँका टिपिकल खाना

 

 

          म खानेकुराको त्यति सौखिन त होइन तर यात्राक्रममा विभिन्न ठाउँमा पुग्दा त्यहाँका विशेष प्रकारका खानेकुराले भने मलाई निकै आकर्षित गर्छन् । यसो हेरौँ न, ‘भक्का’ भन्नेबित्तिकै विषेशगरी झापा र मोरङ्ग जिल्लासँग जोडिएको छ । यो भेगमा नआएका मान्छेका लागि भक्का कुन चराको नाम हो, थाहा हुँदैन । यसैगरि अष्ट्रेलियासँग ‘भेजीमाइट’ आउँछ मनमा । उता भएका बेला अष्ट्रेलियन साथीहरु मलाई जिस्काउँथे, ‘इफ् यु डन्ट इट भेजीमाइट, यु आर नट अष्ट्रेलियन ।’ त्यतिबेला मलाई के चैँ रहेछ यो भेजीमाइट भन्ने खुल्दुली जागेको थियो । नचाखी भएन भन्ने सुरले एकपटक सुपर मार्केटबाट भेजीमाइट किनेर पनि ल्याएँ । यसलाई जामजस्तै पाउरोटीमा दलेर खानुपर्ने रहेछ । कालो र टर्रो लेदो न त हेर्दा राम्रो, न खाँदा मीठो ! जे होस् यो पदार्थ मलाई मीठो नलागे पनि चाख्न भनेँ चाखेँ ।

कञ्चनपुर, बरमझिया भन्नेबित्तिकै त्यहाँको पेडा र खाजाको स्वाद हाम्रो जीब्रोमा आइहाल्छ । त्यहाँ एउटा एरियाभरिका सबै पसलमा बाजेको पेडा, बूढो बाजेको पेडा, बूढो बाजेको असली पेडा, बैजनाथ बाजेको पेडा जस्ता साइनबोर्ड राखिएका छन् । त्यसैगरि सप्तरी जिल्लाकै हनुमाननगर भन्ने ठाउँ चाहिँ ‘चन्दनचूर’ नामक चामलका लागि प्रख्यात रहेछ । अति मसिनो यो चामलको भात निकै मिठो हुँदो रहेछ । भात भन्दा अझ चाम्रेको कुरा त गरिसाध्य नै छैन ।

एकपटक हामी दार्जिलिङ्ग गएका बेला त्यहाँ पाइने बगेडा चामलको खुब चर्चा चल्यो । मैले त्यसअघि यो जातको चामलको नाम कहिल्यै सुनेकी थिइन । हाम्रो परिवारका केहि सदस्यको भने दार्जिलिङ्गे बगेडा चामलको स्वाद जीब्रोमै झुण्डिएको रहेछ । उहाँहरुले हामी बसेको होमस्टेका भाइलाई जसरी भए पनि यही चामलको भात पकाइदिनू भनेर अनुरोध गर्नुभयो । नभन्दै हामी त्यहाँ बसुन्जेल सधैँ बगेडा चामलकै भात खान पायौँ । हेर्दा निकै मोटो देखिए पनि खाँदा स्वादिलै हुने रहेछ बगेडा चामल ।

मैँले सिलगढीमा गएका बेला  ‘छुर्पीको तरकारी’ नचाखुन्जेल छुर्पी भनेको सुपाडीजस्तै सारो टोकेर खाने पदार्थ हो भन्ने बुझेकी थिएँ । त्यसैले पहिलोचोटि  ‘छुर्पीको तरकारी’ भन्दा त मैले पत्याइन पनि । पनीरलाई नै छुर्पी भनेको हो कि जस्तो लाग्यो । सिक्किम गएका बेला जब मेरा दिदी भिनाजुले गीलो तरकारी खाने छुर्पीकै कोसेली बोकेर आउनुभयो अनि मात्र म छुर्पीको तरकारी हुने रहेछ भन्ने कुरामा विश्वस्त भएँ । छुर्पीको तरकारी मात्र होइन, अचार अझ मीठो हुने रहेछ भन्ने मैँले दार्जिलिङ्ग गएर मात्र थाहा पाएँ । त्यो भेगमा छुर्पीको तरकारी र अचार निकै प्रचलित रहेछ ।

मनमा आसाम सम्ँझदा म त्यहाँ खाइने मसिना आलुको भुटुवा र घिउको साटो खाइने क्रीमलाई सम्झन्छु । हामी जति पनि ठाउँमा आतिथ्य ग्रहण गर्न गयौँ, सबैतिर अरु जति परिकार भए पनि साना आलुको भुटुवा र क्रीम कतै छुटेको थिएन । कुरा गर्दै जाँदा ती आइटम त्यहाँका खास रहेछन् । ठूला आलुको तुलनामा साना आलु त महंगा पनि हुने रहेछन् ।

पहिले पहिले धनकुटालाई सुन्तला र जुनारसँग जोडिन्थ्यो । अहिले तिनलाई अभोकाडोले प्रतिस्थापन गर्दै लगेको छ । धनकुटालाई अभोकाडोको राजधानी नै भन्ने गरिन्छ । शायद जुनार सुन्तलाभन्दा अभोकाडोले किसानलाई बढी फाइदा दिने भएर हो कि यस्तो भएको । यो बाहेक धनकुटासँग जोडिएको अर्को खानेकुरा धनकुटे बिस्कुट, अर्थात् नरिवल बिस्कुट पनि हो । पहिले पहिले त त्यस्तो बिस्कुट बनाउने एउटा मात्र फ्याक्ट्री थियो— मोहन बिस्कुट उद्योग । अहिले त सहस्र भैसके । भन्नलाई त सबैले नरिवल बिस्कुट भन्छन् तर मोहन बिस्कुटको जस्तो गुणस्तर अरुको छैन । मोहन बिस्कुटकै पनि पहिलेको तुलनामा आकार र गुणस्तर दुवै खच्केको छ ।

च्याङ्थापुबाट अट्टे चामल मगाएर खाने हाम्रो घरमा बाढी नै चलेको थियो २÷४ महिना अगाडितिर । त्यसै बीचमा म आफैं च्याङ्थापु पुग्ने साइत जु¥यो— अट्टे चामलको उद्गम स्थलमै । त्यहाँ पुगेर भड्डु भाँडामा पकाइएको अट्टे चामलको स्पेसल भात त खाइयो नै  । यसका अतिरिक्त कोदोको खोले मलाई विशेष लाग्यो । हामी त्यहाँ एक रात बसेका थियौँ । भोलिपल्ट बिहान के खाएर हिँड्ने भन्ने सरसल्लाह हुँदै गर्दा हामीले खाना खाएको होटलकी बैनीले यहाँको नाम चलेको परिकार कोदोको खोले खाएर जानू न ! बिहानका लागि यो राम्रो र आडिलो हुन्छ भन्ने सल्लाह दिइन् । नाम सुन्दा यो परिकार त्यति मीठो होलाजस्तो लागेको थिएन मलाई । तर अग्रजहरुले  पूर्ण समर्थन जनाइसक्नुभएकोले म चूपै लागेँ । बिहान टेबलमा हरहर बाफ उड्दै गरेको कोदोको खोले आयो । मन नलागी नलागी मैले यसो आधा चम्चा उठाएर सुरुप्प पारेँ । म छक्कै परेँ । कति मीठो हुन सक्दो रहेछ कोदोको खोले पनि ! मलाई कताकता यसको स्वाद र नामले मेल खाएजस्तो लागेन  ! मैँले होटलवाली बैनीलाई सोधेँ, “यसको खास नाम चैँ के हो ?” उनले हाँस्दै जवाफ दिइन्, “खोइ, हामी त खोले नै भन्छौँ यतातिर ।” मलाई त खोले भनेको गाईवस्तुले मात्र खाने होला जस्तो लाग्थ्यो ! तर होइन रहेछ । हाम्रै समूहमा हुनुभएका एकजना सदस्यले प्रस्ताव राख्नुभयो, “हामी यसलाई कोदोको सूप भनौँ न !” यो सूप पनि त नेपाली शब्द होइन । नाम लिँदै मुखमा मीठो स्वाद आउने किसिमको कुनै नाम हुन सक्ला त यो कोदोको खोलेको ?

उता ताप्लेजुङ्गको सुकेटारमा भने होर्लाङ्गेमा भुटेका मकै प्रख्यात रहेछन् । भुटेको मकै त खाएकै हो । तर होर्लाङ्गेमा भुटेका मकैको स्वादै बेग्लै । त्यहाँबाट पाथीभरा माताको दर्शन गर्न जाने दर्शनार्थीहरुले बाटामा खान तिनै मकै लिएर जाँदा रहेछन् । “किन मकै नै ?” भन्ने प्रश्नमा रेडिमेड उत्तर आयो स्थानीयवासीबाट, “उचाइ बढ्दै गएपछि अक्सिजन कम भएर सास फेर्न गाह्रो हुन्छ । अनि मकै चपाइरह्यो भने केही हुँदैन ।” मकैको महिमा सुन्दै हामीले खाएको होर्लाङ्गेमा भुटेका मकैको बील रु ६०० उठेको थियो । अर्को दिन टोलीनेताले होर्लाङ्गेमा भुटेका मकैको कविता नै फुराउनुभयो ।

ताप्लेजुङ्गबाट फर्किने क्रममा हामी पाँचथरको राँके भन्ज्याङ्गमा आइपुग्यौँ । यहाँ पहाडमा पाइने प्रायः सबैथोक नै बेच्न राखेको हुँदो रहेछ— छुर्पी, नौनी घिउका बोरा, जुनेलो, विभिन्न प्रकारका गेडागुडी, चिङ्फिङ् । घुमफिर गरेर आफूलाई मन परेको कोसेली किनेर घर लाने बजार रहेछ यो । हामी पनि कोसेलीको जोरजाम गर्ने क्रममा एउटा पसलमा पुग्यौँ । पसले भाइ हौसी हौसी आफ्ना सामान देखाउँदैथिए । यत्तिकैमा कसैले कुनै सामानमा दलाली गर्न खोज्यो, “यसको ३२० भन्नुहुन्छ, म ३०० मात्र दिन्छु है !”  यसको उत्तर ती भाइले यसरी दिए कि केही किन्ने मनसुवा नबनाएकी मैले पनि उनका एक÷दुईवटा सामान किनिदिएँ । उनले बडो सहज पारामा अभिनयसहित भने, “हुँदैन हजुर, हुँदैन । त्यही बीस रुप्पेको लागि हामीले दिनभरि हिँ...हिँ... गरेर दाँत देखाएर बस्नुपर्छ !” उनको एक वाक्यमा मैले कति हो कति विवशता झल्किएको अनुभूति गरेँ ।

यी केही मैले घुमेका ठाउँ र त्यहाँ चाखेका वा देखेका विशेष खानेकुरा त उदाहरण मात्र हुन् । अरु कत्ति मैले सुनेका मात्र छन् भने कति त सुन्दै नसुनेका र देख्दै नदेखेका पनि छन् । जस्तो एकताका जुम्लाको मार्सी चामलको भातको खबरले सारा आम सञ्चारका माध्यमको ध्यान खिचेको थियो । कोरियन किम्चीको नाम पनि मैले सुनेको मात्र छ, चाख्न पाएको छैन । त्यसैगरी पश्चिम नेपालतिर पाइने, मरौटीलाई पनि ‘रमरम मरौटी...’ भन्ने गीतमा सुनेको मात्र हो । खानेहरु यो टिम्मूरजस्तै हुन्छ भन्छन् । जे होस्, ठाउँको खानेकुरा विशेषसँग र खानेकुराको ठाउँ विशेषसँगको जोड मलाई रोचक लाग्ने गर्छ ।

(Published in a Nepali local daily Purbasandesh, Damak, Jhapa on 7 April 2023)

[ The pictures on this blog are posted here with permission from their owners or have been gathered from various sources on the Internet. If you are the copyright-holder to any of the photographs herein do not hesitate to contact me. They will be swiftly removed if desired so.]