खै त भँगेरा ?

 सानो चन्चले भँगेरो चरो तपाईंले नदेख्नुभएको कति भयो ? ओहो मैले त भँगेरो नदेखेको कति भैसकेछ । लगातार  एक हप्तादेखि सम्झेको  बेला  यसो यताउति  हेर्छु, भँगेरो देखिन्छ कि भनेर तर कतै देख्न सकेकी छैन । भँगेरा हराएछन् । भँगेरा कता गए होला नि त ! पहाड मधेस जताततै  पाइने, दुई खुट्टा  एकैपटक उचालेर बुर्लुक बुर्लुक उफ्रिने त्यो सानो जीवात्  कहाँ  हरायो होला त भनेर म केहि दिनदेखि सोचिरहेकी छु ।

मुख्यतयाः भँगेराका लागि  चाहिने बासस्थानकै अभावमा भँगेरा हराएका होलान् । खर फुसले छाएको घर हुँदा, यसो खोस्रेर  उधिनेर  घर बनाउने  र साना गुँडमा दुईवटा अन्डा  पार्ने  खिरिलो चरो भँगेरो  साह्रै फूर्तिलो  जस्तो लाग्थ्यो । अहिले फूसले छाएका घर हराए । काठका घर हराए । सिमेन्टका  पक्की  घरमा त बस्ने ठाउँ नै हुँदैन । जस्तापाताले छाएका मधेसका  घर  जस्ता तातेर वर्षा  याममा  कुनै  जीव  बाँच्नै  नसक्ला जस्तो हुन्छ । त्यसो भन्दा  पनि  परेवा चाहिँ साह्रै ज्याद्रो  हुनेरहेछ । हाम्रो पुरानो घर हुँदा रहरले पालेका परेवा पछि  घर  भत्काएपछि पनि बढो दुःखले नयाँ घरका छानातिर चेप्टिएर बसेका छन् । कत्ति  धपाउने  प्रयास  गरियो । टिन हटाइयो, नाङ्लो ठटाइयो तर अहँ, परेवाहरु थाकेनन् ।

तर बिचरो भँगेरो रुखमा गुँड पनि नलगाउने, अनि  उसका  लागि  उपयुक्त वासस्थान पनि नभएपछि कतै बसाइँ नै सरे होलान् । अर्को  कुरा के  पनि  थियो भने  पहिले  पहिले  भँगेराले खाने आहारा पनि प्रशस्त थियो । खेतीबालीमा अन्न पोखनढोलन  हुन्थ्यो । भँगेरा लगायतका सुगा, परेवा, ढुकुर त्यस्तै आहाराले पेट भर्थे । गहुँ छरेपछि  नउम्रियन्जेल भुराहरु खेतैमा सानो याक्सा बनाएर चरा रुङ्न जान्थे । मकै  पाक्दा  सुगाले  हैरानी  गथ्र्यो । अहिले खेती पनि खुम्चेर गएको छ । अनि त्यस सँगसँगै  सुगा र  भँगेरा पनि लोप भएका छन् ।

अस्ति  भर्खरै  वर्षौं  पछाडि  मैले  सुगाका  हुल  देखेँ । अग्ला रुखका  टोड्कामा  गुँड लाएर  बच्चा  कोरल्ने  सुगाका लागि खै र रुख ? तैपनि  कताबाट  हो  कोलाहल मच्चाउँदै सुगाहरु आएको  मैले  देखें । के खालान् त तिनले भन्ने सोच्दा सोच्दै  ती सुगाहरु  छिप्पिएका र टिप्न  छाडिएका  भिण्डीका बोटमा सोइसोइला गर्दै  भिण्डीका दानाहरु खाँदा रहेछन् । सुकेका भिण्डीका बियाँ पनि तिनको आहारा हुनेरहेछ । दुईचार दिन लगातार बारीमा मैले सुगाहरु देखेकी थिएँ ।

सानै छँदा उपध्रो  गर्नुपर्ने  समयमा मैले आफूभन्दा माथिकी  दिदीसँग  लागेर भँगेराका अण्डा  पकाइखाएकी  छु, बनभात  खाने  निहुँमा । ती अण्डा मेरी दिदीले कहाँबाट खोजेर ल्याउनु भएको थियो भन्ने चाहिँ मैले पत्तो पाउन सकिन । मलाई अझैं  याद छ — त्यो अम्लेट एउटा चम्चा जत्रो मुश्किलले  थियो  होला । तर त्यति गर्न सक्नुको बहादुरी कथाको  मूल्य  ठूलो  थियो । आफ्ना खेल्ने दौंतरी धने, बमे, मीना, रिनाका  कानमा  ती वीरतापूर्ण  गाथा हामीले  सुनाउन पाएका थियौँ । धने, बमे त अझ अघि बढेर भँगेरा र ढुकुर नै मारेर पोलिखाएका  गफ  पनि  सुनाउँथे । त्यसमा हाम्रो रुची थिएन । जन्मजातै निरामिस बाहुनी केटीहरुलाई यसरी अण्डा पकाइ खाने आँट चैं कसरी पलाएको हो त्यतिबेला !

भँगेरा  पोलिखाने  कुरा  गर्दा  मलाई  मेरी  क्याम्बोडियाकी  साथी  निङको याद आउँछ । ऊ विभिन्न  प्रकारका खानेकुरा र त्यसका भित्री विशेषता बताउँथी । जस्तै, बाँदरको मासु र अझ मगज खाए मान्छे चतुरो हुने, कुकुरको मासु खाए बुढ्याइले नछुने, बिरालाको  मासु  खाए  जस्तोसुकै   बाथरोग  पनि  निको  हुने  आदि  आदि । त्यसै  उपक्रममा एकदिन  उसले  अलि उत्ताउली  हुँदै  भँगेराको  मासुको विशेषता सुनाएकी थिई, ‘भँगेरा र खरायोको  मासु  खायो  भने जस्तै बूढो र रोगीले  पनि  जवान जस्तो  महसुस  गर्छ । जवानले खायो भनेँ त बुम बुम बुम ।’ अनि मुखमा हालेको खानेकुरा उछिट्याउँदै  ऊ बेस्मारी  हाँसी र हाँसो मिश्रित स्वरमा सोधी, ‘यू इट राबीट, स्प्यारो ?’ खानेकुराले यौनशक्ति बढाउने  कुरा  त्यति  प्रमाणित  नभए  पनि  सबै  समूदायमा र सँस्कृतिमा  यो  कुराले  विशेष  स्थान ओगटेको हुने रहेछ । अब हाम्रैतिर यार्सागुम्बाले  ठूलो बजार लिएको छ । वैज्ञानिक हिसाबले  हेर्दा  प्रशस्त प्रोटिन पाइने मासु, अण्डा, दूध खाएपछि शरीरमा  स्फूर्ति  आउनु स्वभाविकै  पनि  हो । मान्छेलाई हल्ला भए पुग्छ, प्रमाण को  खोजी उतिसारो गरिँदैन । अहिले  चलेको  डेङ्गुको  महामारीमा  मेवाका पातको  रस र गएको कोरोना महामारीमा अम्बाका पात खाएजस्तै होला निङले सुनाएको भँगेरा र खरायोको मासुको कथा पनि ।

हराएको  भँगेराको   सम्झनाले मलाई  टाढा  पुर्याएछ । वास्तवमा बासस्थान र खानेकुरा सँगै बढ्दो विषादीको प्रयोग पनि भँगेरा लगायतका चराचुरुङ्गी हराउने अर्को कारण होला । बढ्दो शहरीकरणसँग आएको बिजुलीको प्रयोग पनि अर्को कारक तत्व होला । अहिले रातहरु रात जस्ता छैनन् । साँझ परेपछि नजिकको बाँसझ्याङ्गमा हजारौँ बकुल्ला र रुप्पीको कल्याङमल्याङ्ग हुन्थ्यो । साँझ छिप्पिएपछि रातभरीका लागि  ती  शान्त हुन्थे । अहिले न त बाँसका झाँङ्गहरु देखिन्छन् । न त चराको कल्याङमल्याङ्ग । सडक छेउका रुख र बाँसझ्याङ्गमा त निरन्तरको सडकबत्ती अनि सवारी साधनका बत्तीले जीवजन्तुको चैन उडाइदिएका छन् । वर्षाद्को समयमा पहिलेजस्तो भ्यागुता नै खै कराएका ? न त हिउँदमा सारा जग ढाकेर पिलपिल गर्दै उड्ने जुनकिरी नै छन् ।

भँगेरा हराउनुको तात्पर्य के होला त ? यसरी एउटा जीव बिलुप्त  हुँदा  मानव जगतमा यसको असर के होला भन्ने जिज्ञासा मेरो मनमा उत्पन्न भयो । मौरीको  विनाशसँग  मान्छेको  विनाश  जोडिएको छ भन्ने मैले सुनेकी थिएँ । वास्तवमा  यो  जगतका हरेक जीवजन्तुको अस्तित्वसँग मान्छेको अस्तित्व जोडिएको हुने रहेछ । बरु मान्छे भन्ने भङ्ज्याहा  प्रजाति नहुने  हो  भने वास्तवमा प्रकृति सकल रुपमा रहने रहेछ । मान्छे विध्वंशकारी जीव रहेछ । जतापनि आफ्नो वर्चस्व कायम गर्न खोज्ने । जे पनि खाइदिने, ढुट्याउने र संहार नै गरिहाल्ने । कतिले पनि भो अब पुग्यो नभन्ने । हम्पासुर प्रजाति रहेछ — मानव प्रजाति । हुन पनि हो । मान्छेले ध्वंश गर्न बाँकी कतै केही नै छैन । अब हामीले सूची बनाउँदै जाने हो भने तपाईं  हामीले देखेका कति जीवजन्तु, पन्छी र वनस्पति हराए होला । कतिपय  प्रजातिको  त नाम निशान नै भेटिँदैन आजकल ।

अहिले सम्झेर ल्याउँदा भँगेरो मात्र कहाँ हो रहेछ र ? यहाँ गिद्ध, बनकुखुरा, स्याल, न्याउरी, जङ्गली खराया, सुगा, जुरेली, बाममाछा, भ्यात्लुङ त मैले एक निमेषमा सम्झिन  सकेँ । आँखा  चिम्लेर  यसो  सम्झौँ  त हामी प्रकृतिबाट कसरी टाढिदै  गएका  रहेछौं ? हामीले के के प्रजातिका जीव र वनस्पति  गुमाएछौँ  र के के प्राप्त गरेछौँ त्यसको बदलामा ?

(Published in a Nepali local daily Purbasandesh, Damak, Jhapa on  25 August 2023)

[ The pictures on this blog are posted here with permission from their owners or have been gathered from various sources on the Internet. If you are the copyright-holder to any of the photographs herein do not hesitate to contact me. They will be swiftly removed if desired so.]