अँठियाको अवसान

 

    अँठिया केरा भनेपछि दश हात पर भाग्ने म यो त औषधि हो भन्ने सुनेपछि बलैले एकपटक खाएर हेरें । चपाउँदा पिट्पिट् फुट्ने दानाहरुले भरिपूर्ण अरु जातका केराहरुभन्दा तिक्खर गुलियो स्वादको यो केराले मलाइ तान्न त सकेन तैपनि औषधीय गुण होला भनेर खाएरै छाडें । “शायद यो हाम्रो बारीको अन्तिम अँठिया केरा हो । अब यो केरा रोप्ने ठाउँ नै रहेन,” परिवारका एक सदस्यले भन्नुभयो । ठूल्ठूला थाम हुने यो प्रजातिको केरा अब गाउँघरतिरबाट हराउँदै गएको सुनिन्छ । हुन पनि यो केरा अरु जातको केराभन्दा बहुउपयोगी नै रहेछ । यसका पातहरु जीवजन्तुले रमाएर खाइदिने, थाम पनि पशु आहारा हुने, गानोको अचार हुने अनि बुङ्गो र गुवोको तरकारी बन्ने ।

            अलिकति जमिनमा घर र पुगेसम्म सानो कोठेबारीमा सीमित आजको नव निर्मित शहरी परिवेशमा अँठिया अटाउँन छाडेछ । यसको स्वाद भिजेको पुस्ता अँठिया केरा विलुप्त हुदै गएकोमा अलिक दुखित भए पनि नवपुस्ताको लागि यो ’पपुलर फ्रुट’होइन । भित्री मधेशतिरका बजारमा फाटफुट पाइए पनि दमक बजारमा यो केरा बिरलै भेटिन्छ । 

हराएको समय

आफ्नो बारीको अन्तिम अँठिया फलले भर्खरै एउटा अतीतको रोचक समयको बहश चलाउने मौका दियो । त्यसबेला कुपीका कुरा चले, हलो, जुवा, अनौ, महलाका कुरा चले । अनि अहिलेको समयले ल्याएका अनन्त शारीरिक फुर्सदिका कुरा चले । ध्यान दिएर कुरा सुनिरहेकी सानी नानी जयन्तिकाले दौडेर गएर भण्डार कोठाबाट कहिलेदेखि थन्किएर बसेको कुपी झिकेर ल्याई । सलेदो हालेर, मट्टितेल भरिदिएर त्यस कुपीलाई नबाली भएन । अहिलेको समयमा कुपी ‘एक्जोटिक’बनेको छ । उज्यालोका लागि दियालो बटुल्ने र त्यसैको आडमा पढ्ने वृतान्त अग्रजहरुले ल्याउनुभयो । “त्यो दुःखको समय थियो । हामी अर्काका घरबाट छिरेको बत्तीको उज्यालोमा र जुनको उज्यालोमा सम्म पनि आँखा च्यातेर पढेका मान्छे । अहिले सम्झिँदा उदेक लाग्छ ।” एउटा जर्जर समयको कथा थियो यो । त्यो कथा आजको नव पुस्तालाई ‘वाओ दयाट्स कुल !’ भन्ने समय आएको छ । अझ पछिको पुस्तालाई त वीरबलको खिचडीको ठट्टा झैँ लाग्ला ती पुराना कुरा । त्यो किस्सामा अकबर र वीरबल हिउँदको मौसममा कतै जाँदै हुन्छन् । बाटोमा एउटा तलाउमा हात धुने क्रममा अकबर वीरबललाई भन्छन्, “यस्तो चिसो तलाउमा रातभर कोही बस्न सक्छ भने म उचित इनाम दिन्छु । राजा अकबरलाई त्यस्तो काम गर्न कसैले आँट गर्दैन भन्ने लागेको थियो । तर वीरबलले भने यो सम्भव छ भन्ने तर्क गरे र एक जना मान्छे त्यस कार्यका लागि तयार गरे । त्यो व्यक्तिले रातभर तलाउको कठ्याँग्रिदो पानीमा डुबेर बितायो । भोलिपल्ट पहरेदारले त्यसलाई राजा सामु खडा गरे । राजाले उसलाई कसरी रात कटायौ त भन्दा उसले दरवारको बत्ती हेरेर रात बिताएको कुरा बतायो । तर राजाले भनें यो त मेरो दरवारको बत्तीको तातोमा पो बसेछ भनेर रित्तै हात फर्काईदिए । त्यो गरिब बिचरो वीरबलकहाँ गुहार माग्न गयो । अनि वीरबलले पनि राजालाई पाठ पढाउने विचार गरेर दरवारमा काममा हाजिर भएनन् । वीरबल काममा नआएपछि अकबर आफैं  वीरबलको घरमा पुगे । त्यहाँ वीरबल खिचडी पकाउन बसेका रहेछन् । त्यहाँ सानो आगो बलेको रहेछ, अनि पाँच छ फिटमाथि एउटा भाँडो झुण्डाइएको रहेछ ।  “यसरी कहाँ खिचडी पाक्छ, मुर्ख?” अकबरले भने । प्रत्युत्तरमा वीरबलले भने, “दरवारको बत्तीको तातोमा त्यो गरिबले तलाउमा रात काट्न सक्छ भने किन यो खिचडी नपाक्नु?” अनि पो राजाको चेत फर्केछ । 

            कुपी र दियालोपछि लालटिन र लम्फाको युग पनि थियो । पेट्रोलमेक्स अर्थात् मैन्टोलले त अझ टोल नै रौनकिलो पार्थ्यो ।  मैन्टोल सामान्यतयाः विहेबटुलो, पूजा, जाग्राम वा तिहारका बेला हिंड्ने सामुहिक नाचमा मात्र प्रयोग गरिने हुँदा त्यसको सम्झना मात्रले पनि त्यसबेलाको बालमस्तिष्क उल्का र रौनकले भरिन्थ्यो । 

            हेर्दा हेर्दै सैयौं कुरामा परिवर्तन आएको छ । गाउँघरमा हलगोरु छैनन् ।  गाई पाल्ने घर खोज्नु पर्छ । बाँसका झाँगहरु फाँडिएका छन् । बडहर हराएको छ ।  मधेशका फाँटभरि देखिने अजंगका सिमलका रुखहरु छैनन् । कुम्भीका रुख छैनन् ।  त्यहिँ रतुवापारिका जंगलमा जति खाए पनि नसकिने निगुरो र मोरुंगे हुन्थ्यो अरे, अब छैन । मुख सबै कालो पार्ने गरि खाइने काली अङ्गेरि पनि हरायो भन्छन् रैथानेहरु । अझ टर्रोपनले मुखै बटार्ने गायो त अब पाइन्न होला भन्ने गुनासो पनि मैले सुनें । तोलुंग, ठेकी, हर्पे, ढिकी, जाँतो, करुवा, फाली, हलो जस्ता अनगिन्ति सामान अब प्रचलनमा छैनन् । हिजोआजका केटाकेटीका शब्दभण्डारमा यस्ता शब्द आँटेका पनि छैनन् ।

यी ग्रामीण वस्तु मात्र होइनन् – हेर्दा हेर्दै विज्ञान प्रविधिले पनि ठूलो फड्को मारेको छ । टाइपराइटरको सट्टा डेस्कटप हुँदै अब समय ल्यापटपमा झरेको छ ।  श्यामश्वेत फोटो हुँदै रंगीन रिलवाला क्यामेरा आज बेकार भएका छन् ।  आकाशवाणी घर आज प्रयोजनहीन बनेको छ । बाल्यकालमा बाहिर खेलिने सबै खेलहरु हराएर डिजिटल गेमको साम्राज्य बढेको छ । यस्ता कुरा गन्ती गरिसाध्य छैन । यी हराएका बस्तुहरुसँगै हामीले समयका खण्ड खण्ड नै हराएका छौं । समयको दौडमा हामीले नचाहे पनि पुराना कुरा परित्याग गर्नैपर्ने वाध्यता हुन्छ । जे जे बिलायो त्यो पनि हाम्रै थियो, जे जे बाँचेको छ त्यो पनि हाम्रै हो तर यी वस्तुहरुका आयु अनन्त चाहिं नहुने रहेछ । 

            बितेका समयहरु जति नै कष्टकर भए पनि प्यारो लाग्छ । आफ्नो समयकाल बच्चाबच्चीको कथामा रिप भ्यान विन्कल सुतेर उठ्दा सारा कुरा परिवर्तन भए झैँ लाग्छ । कथामा रिप आफ्नी श्रीमतीको गाली खाएपछि अल्छे शरीर उठाउँदै जंगलतिर शिकार खेल्न जान्छ । उसका साथमा उल्फ नामको कुकुर पनि हुन्छ ।  माथि डाँडामा पुगेपछि थकाई मार्न पल्टेको रिप निदाउँछ र एकैचोटी साँझमा ब्युँझन्छ । अब के गर्ने होला त भनेर सोच्दा सोच्दै कुनै अपरिचितले उसलाई नामै लिएर बोलाउँछ । अनि त्यो रक्सीको भाँडो बोकेको मान्छेको आग्रहलाई स्वीकार्दै ऊ पछि पछि लाग्छ । रिपलाई त्यो अपरिचितले जंगलैजंगल तल खोंचमा पुर्याउँछ र रक्सीले स्वागत गर्दछ । पहिला खान्न खान्न भने पनि खाँदै जाँदा मीठो भएपछि रिप त्यहिं थपक्क सुत्छ । ऊ ब्युँझदा त उसको कुकुर हुँदैन । ती रक्सी दिनेहरु पनि हुँदैनन् । अनि ऊ घरतिर लाग्छ । तर त्यहाँ पुग्दा उसकी श्रीमती मरिसकेकी हुन्छे, घर पनि हुँदैन । उसले छाडेर जानेबेलाकी सानी छोरीले पनि बिहेवारी गरेर बच्चा हुर्काइसकेकी हुन्छे । रिपले पछि पो थाहा पाउँछ, ऊ त बीस वर्ष सुतेर ब्युँझेको रहेछ । हो, यो रिप सांकेतिक रुपमा सुतेझैं  हामी पनि पछाडी फर्केर हेर्दा कैयौ कुरा परिवर्तन भैसकेका हुन्छन् । 

परिवर्तन अपरिहार्य

           

    समय नापिनसक्नु छ । बस यात्रामा झ्यालबाट हेर्दा देखिएका विविध दृष्यावलीजस्तै हामीले हेर्ने र अनुभूति गर्ने कुरा निरन्तर बदली नै रहन्छन् । जीवन आफैंमा एक निरन्तर परिवर्तनकै परिणाम हो । हामीहरु नै पनि घुमन्ते जंगली आदिमानवका परिस्कृत स्वरुप हौं भन्छ विज्ञान । यी निरन्तर परिवर्तनलाई सहजतापूर्वक लिन सके जीवन पनि सहजै चल्छ । हामीले सुनिआएको पुरानो उक्ति झैं परिवर्तनलाई अस्वीकार गरि कठोर बनेर उभिए हामी मसलाको रुख हुरीमा भाँचिए झैं भाँचिन्छौं तर त्यसलाई स्वीकार गर्दा लचकदार सुपारीको बोटजस्तै खडै रहन्छौं । 

            हामी अँठियाबाट बग्दै बग्दै कताकता पुगे पनि कुराको सिलसिला त्यहि नै हो । परिवर्तनशील दुनियाँमा अँठियाको झाङ्गले ठूलो अर्थ बोक्छ । स्थानाभावका कारण अँठिया छेउ लाग्दै गएजस्तै धेरै अरु कुराहरु किनारा लागेका छन् । यो नियमित आकस्मिकता नै हो ।

(Published in a Nepali local daily Purbasandesh, Damak, Jhapa on 2July, 2021)

[ The pictures on this blog are posted here with permission from their owners or have been gathered from various sources on the Internet. If you are the copyright-holder to any of the photographs herein do not hesitate to contact me. They will be swiftly removed if desired so.]